Tiếng Việt trên máy Linux

Thẻ: , , , , , ,
Tác giả: Huỳnh Kỳ Anh
Bài mẹ: /doc/uim-vi

Mở đầu

Nếu bạn để ý thì tên tập tin của trang này là vim, là viết tắt của Vietnamese Input Method. Tác giả dùng vim để gợi nhớ lại cuộc chiến giữa hai dòng trình soạn thảo khuynh đảo trong thế giới Linux là (x)emacs và vi(m). Cách xử lý các vấn đề tiếng Việt trong máy tính tuy không mang dáng dấp của cuộc chiến, nhưng nó đã trải qua những thời kỳ lộn xộn. Rốt cuộc cho đến tận năm 2013 này vẫn có người dùng tiến hóa và người khác thì dùng tiến hoá.

Bài viết này không nhằm mục đích kết thúc cuộc chiến. Mục đích là tóm tắt lại các đặc điểm kỹ thuật và đặc điểm sử dụng của các kiểu gõ tiếng Việt trên máy tính Linux hiện nay. (Không tính đến thế giới Windows vì nó còn lộn xộn hơn gấp nhiều lần.)

Thuật ngữ

Trong bài này ta phân biệt hai từ kiểu nhập (gõ) và kiểu xuất. Khi nói tới kiểu nhập, đó là cách sử dụng các tổ hợp phím trên máy tính của người dùng để làm đầu vào cho phần mềm xử lý. Còn kiểu xuất nói tới cách phần mềm xử lý thông tin do người dùng đưa vào. (Việc dùng từ kiểu gõ không phân biệt hai vấn đề cơ bản là nhập và xuất trong việc xử lý tiếng Việt, nên sẽ ít được dùng trong bài này. Trong khi đó, ta nói tới bộ gõ để chỉ các phần mềm hỗ trợ cả hai khâu nhập – xuất, như UniKey, Scim, Ibus,…)

Ví dụ với cùng kiểu nhập Telex, khi người dùng nhập vào từ bàn phím tổ hợp hoas thì một số kiểu xuất cho ra hóa, trong khi số khác cho ra hoá.

Kiểu nhập Telex và VNI

Phải nói rằng còn có các kiểu nhập khác, như VIQR đã có từ trước năm 1975, hay VISCII và VIQR (RFC1456, 1993). Ở đây chỉ nói tới hai kiểu nhập được cho là phổ biến là Telex và VNI.

Kiểu nhập VNI do Hồ Thành Việt sáng tạo vào năm 1987 (nguồn dẫn), còn kiểu nhập Telex do Nguyễn Văn Vĩnh nghĩ ra trong những năm 1920 - 1930. Bạn có thể tìm thấy đầy đủ mô tả về hai kiểu này trong tài liệu VNI và Telex. Ngoài các định nghĩa quen thuộc, có hai điểm có thể bạn chưa biết

  1. Về phím thoát \: Nhằm ngăn chặn tác dụng thêm dấu. Ví dụ, việc gõ vào hoa\s sẽ cho ra hoas vì phím thoát đã chặn tác dụng của việc thêm dấu bằng phím s.

  2. Về phím xóa dấu z: Sau khi một trong các dấu huyền, sắc, hỏi, ngã, nặng vừa được nhập vào, phím z sẽ hủy bỏ dấu đó. Ví dụ, bình thường khi nhập vào hoaf được thì bạn sẽ có hòa, nhưng nếu gõ hoafz thì sẽ ra hoa mà thôi. Lưu ý là phím z chỉ xóa dấu vừa nhập vào, cho nên nếu gõ hoafnz thì bạn sẽ được hoànz chứ không phải là hoan. Phím xóa dấu z không nhằm xóa các dấu mũ như ă, â

Nhiều bộ gõ đã bổ sung thêm các kiểu nhập khác để cho việc nhập tiện hơn. Ví dụ: cho phép thêm dấu ở vị trí bất kỳ, thậm chí cho phép dấu gõ trước hoặc sau khi tất cả các âm đã nhập vào (chẳng hạn gõ duongwf để được dường.) Trong khi việc này không ảnh hưởng đến kết quả xuất, việc bổ sung thêm nhiều quy tắc sẽ một chút khó khăn về mặt kỹ thuật đối với người lập trình vào bảo trì bộ gõ.

Đối với người dùng tiếng Việt, Telex cho phép gõ (nhập) nhanh nhưng lại gây khó khăn khi trong tài liệu có thêm nhiều các từ kỹ thuật hoặc các từ tiếng Anh, Pháp,… Cách nhập VNI do sử dụng bàn phím số để thêm các dấu nên việc gõ các từ tiếng Anh tiện hơn, nhưng bù lại các ngón tay phải di chuyển xa hơn so với kiểu đánh Telex. Đây cũng là một lý do để xuất hiện kiểu bỏ dấu thanh và dấu mũ sau khi tất cả các âm đã nhập vào.

Trong khi kiểu VNI khá ổn định thì kiểu nhập Telex lại có nhiều biến thể như thấy trong các phần tiếp sau đây.

Kiểu nhập Telex trong Unikey

Unikey là bộ gõ mã nguồn mở1 của tác giả Phạm Kim Long . Phần lõi của bộ gõ này, gọi là Unikey Engine có vai trò xử lý dữ liệu nhập, đang được dùng để hỗ trợ tiếng Việt trong nhiều framework trên Linux, bao gồm ibus, scim, fcitx. Chẳng hạn, ibus-unikey (do Lê Quốc Tuấn phát triển và bảo trì) dùng một phiên bản điều chỉnh của unikey engine. Phần lõi này thực tế là một phần của chương trình x-unikey (của Phạm Kim Long).

Kiểu nhập trong lõi Unikey là biến thể của kiểu Telex gốc. Ngoài các định nghĩa của nguyên thủy, tác giả Phạm Kim Long bổ sung thêm các quy tắc cho việc nhập w, [, ], {, } (xuất ra ư, ơ, ư, Ơ, Ư). Có thể xem các định nghĩa này trong mã nguồn. Các bổ sung này được thêm cứng trong mã nguồn, không điều chỉnh được qua các tùy chọn, nên trong khi nhiều người thấy nó có ích một số người khác lại thấy phiền (chẳng hạn đối với người dùng TeX phải gõ nhiều ký tự { và }.)

Sau này trong x-unikey-1.0.4, tác giả đã thêm vào kiểu nhập mới SimpleTelex 2, bỏ đi các quy tắc nhập cho [, ], {, }. Kiểu này gần với Telex gốc nhất so với các kiểu nhập còn lại của Unikey.

Khi phát triển scim-unikey và ibus-unikey, Lê Quốc Tuấn (và Lê Kiến Trúc) đã bổ sung thêm biến thể SimpleTelex2. Đây là kiểu lai giữa hai kiểu nhập Telex (của Unikey) và SimpleTelex: nó không có các định nghĩa cho [, ],… nhưng có quy tắc nhập dùng phím w, ví dụ, khi gõ uow sẽ được ươ (ở Telex gốc, bạn phải gõ uwow để có cùng kết quả.)

Các kiểu nhập Telex trong Unikey đều hỗ trợ phím z để xóa dấu vừa nhập vào. Bộ gõ không có phím thoát \ do đã có phím điều chỉnh trạng thái toàn cục ^ Shift hoặc Alt Z.

Kiểu nhập m17n-vi-telex

m17n là thư viện các kiểu nhập – xuất, được thiết kế để dùng cho nhiều framework khác nhau. Khả năng này là đặc điểm nổi trội của thư viện m17n. Bạn có thể dùng nó với ibus, scim, fcitx hay uim.

Trong phiên bản 1.6.4 của m17n, người dùng tiếng Việt có thể dùng phiên bản 1.17 của kiểu nhập m17n-vi-telex. Kiểu nhập này có thể dùng với ibus, scim, fcitx, uim. Tuy có quy tắc dùng phím w để xuất ra ư, nhưng kiểu này không có các quy tắc tiện lợi như Telex của Unikey, ví dụ người dùng vẫn phải nhập vào uwow khi muốn ra kết quả dường như.

Kiểu nhập m17n-vi-telex có phím xóa dấu z và cả phím thoát \. Điều đáng kể ở đây là \ sẽ không chỉ có tác dụng tạm thời, mà nó có tác dụng chuyển đổi qua lại giữa hai kiểu xuất tiếng Việt – trực tiếp (tiếng Anh). Ví dụ, khi đang gõ tiếng Việt, nếu bạn dùng phím thoát thì bộ gõ bắt đầu xuất ra màn hình chính xác các ký tự mà bạn nhập vào: gõ hoas sẽ được hoas chứ không phải là hóa hay hoá. Việc dùng phím thoát cũng giống như cách dùng tổ hợp tắt bộ gõ trong nhiều bộ gõ, chẳng hạn Alt Z trong UniKey. Do phím \ đi cứng trong mã nguồn của m17n-vi-telex bạn không cấu hình để lựa chọn phím khác được.

m17n-vi-telex (và cả bản -vni) còn có tham số để thay đổi tác dụng của phím backspace. Biến này là backspace-is-undo, có giá trị mặc định 0 dùng để xóa ký tự vừa mới nhập; khi có giá trị khác, biến này làm phím Backspace có tác dụng Undo. Ví dụ, nhập vào quais^ (ta tạm dùng ^ để chỉ phím Backspace) thì khi với tác dụng xóa, bạn sẽ được quá, còn tác dụng Undo sẽ cho ra quai (Như vậy Undo ở đây là bỏ đi dấu sắc vừa thêm).

Tuy nhiên, tham số trên không dễ điều chỉnh. Lý do là các giao diện điều chỉnh cấu hình của các framework như ibus, scim không đưa ra cách để can thiệp thay đổi biến trong m17n. Bạn cần phải thay đổi từ trong mã nguồn hoặc chỉnh sửa trực tiếp trên tập tin vi-telex.mim hay vi-vni.mim trên hệ thống (điều này rất không nên làm), hoặc sử dụng chương trình m17n-im-config.

(Các lưu ý về phím xóa dấu và phím thoát trong phần này cũng có giá trị đối với kiểu nhập m17n-vi-vni.)

Kiểu xuất: Truyền thống và IPA

Kiểu truyền thống đặt dấu như trong chữ HÒA, kiểu mới đặt dấu huyền lệch sau một tí, thành ra HOÀ; ta tạm gọi kiểu mới là kiểu IPA do có mối liên hệ với các quy tắc phiên âm IPA. Bạn có thể xem mô tả khá chi tiết về hai kiểu trên trang wiki.

Việc lựa chọn giữa hai kiểu xuất này mang tính cá nhân, vì hiện nay vẫn còn các tranh cãi giữa các nhà ngôn ngữ (và các nhà khác.) Bản thân tác giả bài viết này thích kiểu gõ truyền thống hơn, do nó có liên quan tới các tiêu chuẩn thẩm mỹ. Bạn có thể xem bài phân tích khá hay trong bài báo của Nguyễn Đức Dân.

Unikey

Bộ gõ Unikey và cả phần lõi của nó cho phép người dùng lựa chọn giữa hai kiểu xuất HÒA và HOÀ. Cùng với bộ kiểm tra chính tả, Unikey giúp người dùng kiểm soát được nhiều lỗi bỏ dấu và lỗi chính tả phổ biến.

Có vài điều thú vị với Unikey

m17n-vi-{telex,vni}

Theo mặc định, kiểu xuất của m17n-vi-{telex,vni} là kiểu truyền thống, bỏ dấu hòa thay vì hoà, cho dù bạn nhập vào hofa hay hoaf. Tuy nhiên, m17n-vi-telex không có kèm các bước điều chỉnh và kiểm tra, nên để có được đúng chữ hoàng bạn phải lựa chọn vị trí bỏ dấu thích hợp, đó là phải bỏ dấu sau âm n: phải nhập vào hoanfg hay hoangf, còn nếu nhập vào hoafng thì chỉ được hòang mà thôi.

Để chuyển qua kiểu bỏ dấu theo IPA, bạn phải điều chỉnh biến tone-mark-on-last thành giá trị khác 0. Như đã nói ở phần trên, để làm điều này bạn can thiệp trực tiếp và mã nguồn m17n-database, hoặc điều chỉnh trực tiếp tập tin vi-telex.mim hay vi-vni.mim trên máy bạn hoặc dùng chương trình m17n-im-config. Các framework như ibus, scim,… hiện nay không có các tùy chọn thay thế cho việc chỉnh trực tiếp này.

Vài nhận xét

Không rõ các quy tắc nhập VNI do Hồ Thành Việt sáng tạo có được đưa vào chuẩn RFC như VIQR hay không. Tuy nhiên, thành quả của ông rất đáng ghi nhận.

Unikey đã đặt ra các ngoại lệ cho quy tắc Telex của mình, từ đó phát sinh thêm các quy tắc thứ cấp SimpleTelex và SimpleTelex2 trong khi đã có thêm hỗ trợ gõ tắt với macro, cho thấy các khó khăn và thiếu đồng bộ về kỹ thuật trong vấn đề xử lý tiếng việt của lõi Unikey Engine. Ngoài ibus và scim, lõi này còn được dùng trong fcitx-unikey do lập trình viên Trung Quốc (chủ yếu là Weng Xuetian) phát triển. Việc tác giả Phạm Kim Long không duy trì độc lập một nguồn của lõi gây nhiều khó khăn ghi tìm lại nguồn gốc và sự phát triển của lõi này trong các dẫn xuất ibus-unikey, scim-unikey, và fctix-unikey và có thể là foobar-unikey sắp tới.

Kiểu nhập (và xuất) của m17n-vi-telex rất hay ở chỗ nó tuân theo chặt chẽ các quy tắc của Telex gốc. Kiểu xuất này do người nước ngoài quản lý, và qua đó phản ánh vài điều: việc chuẩn hóa cơ bản về kiểu nhập giúp cho các lập trình viên ngoại quốc dễ dàng bảo trì và phát triển các kiểu nhập cho người Việt, trong khi bản thân người Việt vẫn loay hoay tìm một cách tốt nhất cho bộ nhập - xuất của mình. Chắc chắn sẽ khó khăn khi yêu cầu sự giúp đỡ từ đội m17n bởi vì sự thiếu thống nhất trong chính những người sử dụng sản phẩm đó :)

Các tham số bí ẩn của m17n-vi-{telex,vni} để điều chỉnh cho việc nhập, xuất rất thú vị. Tác giả bài viết này chỉ thấy chúng khi đọc qua mã nguồn:)

Bogo3 là bộ nhập - xuất xử lý tiếng Việt mới mẻ và năng động. Tuy nhiên, hiện nay Bogo vẫn chịu ảnh hưởng của Unikey trong việc phân chia ra các kiểu nhập và vấn còn trong giai đoạn phát triển. Tác giả rất hy vọng ở engine này sẽ mang lại thay đổi mới trong tương lai.

Cảm ơn

Tác giả gửi lời cảm ơn chân thành đến

Tác giả không có ý định viết bài này lúc ban đầu. Trong quá trình phát triển tự điển các kiểu gõ cho uim-vi, tác giả đã hỏi và có được ý kiến của rất nhiều người. Dù tốn rất nhiều thời gian nhưng tác giả thấy cần có một bài để ghi lại những điều đã biết để các bạn đi sau dễ tìm thấy hơn, cho dù bài viết này tất nhiên không hoàn thiện, và trên hết là để ghi nhận sự giúp đỡ chân thành của các bạn.

Bình luận. Góp ý

Vui lòng trao đổi trên các nhóm thư của TheSLinux.

Ghi chú. TODO

Các phần sẽ viết thêm: Bogo, xtelex, uim, uim-vi

lewtds ở đội phát triển bogo chỉ ra rằng các biến thể đã xuất hiện trước khi có phần mềm Unikey. Cần tìm hiểu thêm về nguồn gốc và thời gian xuất hiện của những biến thể này.

  1. Thực tế từ, phiên bản 3.1, tác giả chỉ công bố mã nguồn của từng phiên bản. ↩

  2. Trong khi đó, ở phiên bản Unikey 4.0 Rc2 dành cho người dùng Windows, tác giả thêm vào khả năng cho phép người dùng tự định nghĩa kiểu gõ mới. Do không có sẵn kiểu SimpleTelex trên Windows, người dùng phải tự nạp kiểu nhập Telex vào rồi xóa đi các quy tắc không cần thiết. ↩

  3. Tác giả chưa có điều kiện xem xét các phiên bản mới nhất của bộ gõ này. ↩

----
17 commit(s) 1 author(s);
last updated by Ky-Anh Huynh @ Tue May 19 16:07:43 2015 +0700 

Trang này là một phần của TheSLinux,
 và được phân phối với giấy phép CC BY-SA 3.0.

Bạn được Sao chép, Chia sẻ, Phân phối trang này dưới điều kiện sau:

(1) Bạn phải ghi tên tác giả TheSLinux và giấy phép; tuy nhiên không
    được hàm ý tác giả trao trang này hay quyền sử dụng trang này cho bạn;
(2) Nếu bạn sử dụng, chuyển đổi, hoặc xây dựng dự án từ trang này,
    bạn phải áp dụng giấy phép BY-SA hoặc giấy phép có các điều khoản
    tương tự như giấy phép BY-SA cho dự án của bạn.